Therapie met psychedelica voor depressie?
Bijna niemand had interesse, toen Joost Breeksema zestien jaar geleden met een paar andere enthousiastelingen een stichting opzette om meer wetenschappelijk onderzoek naar psychedelica van de grond te krijgen. Het kostte hem grote moeite om alleen al studieverenigingen psychologie zover te krijgen een lezing over het onderwerp te houden, laat staan dat hij wetenschappers ervan wist te overtuigen onderzoek te doen.
Inmiddels is het maatschappelijke en wetenschappelijke enthousiasme over de therapeutische toepassing van psychedelica zo groot dat Breeksema de verwachtingen juist probeert te temperen. ‘Tot een paar jaar geleden moest ik in gesprekken met journalisten of politici duidelijk maken waarom dit überhaupt een onderwerp was, nu benadruk ik dat we veel nog niet weten en wat de risico’s zijn.’
Naast zijn werk als directeur van stichting Open promoveert Breeksema (40) ook op patiëntervaringen met psychedelica aan het UMCG. Daarmee behoort hij tot de snel groeiende groep wetenschappers die zich bezighouden met de rol die geestverruimende middelen kunnen spelen in de geestelijke gezondheidszorg.
De resultaten zijn veelbelovend
Middelen als mdma (de werkzame stof in 'knuffeldrug’ ecstasy) en verdovingsmiddel ketamine lijken effectief voor het behandelen van psychiatrische aandoeningen als posttraumatische stressstoornis (ptss) of een zware depressie. Afgelopen zomer kreeg de Groningse hoogleraar psychiatrie Robert Schoevers ruim 3 miljoen euro publiek geld toegekend voor zijn onderzoek naar esketamine (een variant op ketamine) bij de behandeling van ernstige depressie.
Minister van Volksgezondheid Kuipers (D66) ziet een voortrekkersrol voor Nederland weggelegd om dit soort middelen in de praktijk toe te passen, als ze eenmaal zijn goedgekeurd door de geneesmiddelenautoriteit EMA. Dat is geen ver toekomstvisioen: naar verwachting wordt mdma eind volgend jaar door de Amerikaanse toezichthouder FDA toegelaten voor de behandeling van ptss in de VS. Zo’n twee later zou Europa dan volgen. Esketamine in de vorm van een neusspray is al goedgekeurd voor de Europese markt.
Flexibeler en perpectieven
Waarom zouden middelen die we vooral associëren met uitgaan en festivals mensen met een psychische aandoening kunnen helpen?
‘Tijdens een ervaring met psychedelica worden mensen flexibeler in hun denken. Ze krijgen nieuwe perspectieven, worden geconfronteerd met delen van zichzelf die ze niet kenden en krijgen meer toegang tot emoties. Dat kan therapeutische waarde hebben, als mensen bijvoorbeeld niet verder komen in hun reguliere behandeling.’
Zijn de verwachtingen van die therapeutische waarde te hoog gespannen?
‘Er zijn redenen om enthousiast te zijn, maar het is goed te beseffen dat er nog relatief weinig sterk wetenschappelijk bewijs is. De interesse van het publiek gaat niet gelijk op met wat we weten over veiligheid en effectiviteit. Daar maak ik me zorgen over.’
Patiënten staan in de rij voor psychedelische therapie
‘Ja, en dat is begrijpelijk. Patiënten die volledig zijn vastgelopen zien een documentaireserie over psychedelica op Netflix en denken: dat wil ik ook. Ik word geregeld benaderd door wanhopige patiënten of hun familieleden, iedereen in dit onderzoeksveld heeft dat. Het moeilijke is: als je als patiënt alles geprobeerd hebt en er is niemand in het officiële circuit die zo’n behandeling met psychedelica wil aanbieden, kom je misschien terecht in een circuit van mensen die wel claimen dat ze die therapie kunnen bieden, maar geen professionals zijn. Dan neem je enorme risico's met de geestelijke gezondheid van mensen. Als je geen ggz-professional bent, kun je de nodige begeleiding niet bieden. Je kunt van alles oprakelen bij mensen en hun problemen groter maken.’
Wat is het alternatief?
‘Mensen die bij mij aankloppen verwijs ik door naar de onderzoeken die lopen aan UMC’s, waar ze misschien aan mee kunnen doen. Die kans is klein, want er zijn weinig plekken en de selectiecriteria zijn heel specifiek. Ik ben zelf geen behandelaar, maar ik weet dat psychiaters die hiermee werken dit ook een dilemma vinden. Het is als behandelaar jouw verantwoordelijkheid om zo min mogelijk schade aan te richten, maar hoe doe je dat? Door iemand die uitbehandeld is niets te bieden, terwijl er mogelijk een middel bestaat dat helpt?
‘We denken bij het UMCG erover na of we deze groep toch iets kunnen bieden. Bijvoorbeeld via een compassionate use programma, waarbij een medicijn dat nog in ontwikkeling is al voorgeschreven mag worden in specifieke gevallen. In Canada gebeurt dat al. D66 heeft onlangs een motie ingediend om te onderzoeken of zoiets hier ook mogelijk is. Die is deze week aangenomen in de Tweede Kamer.’
Aan de ene kant wil u het enthousiasme temperen, tegelijkertijd probeert u psychedelica zo snel mogelijk bij patiënten te krijgen. Bijt dat elkaar niet?
‘Het moet allebei. Je moet in het potentieel geloven om je ervoor in te blijven zetten. Ik denk dat psychedelica iets te bieden hebben voor een deel van de patiënten die nu vastlopen in gangbare behandelingen. Als er nu al een mogelijkheid bestaat om deze mensen te helpen, waarom zou je dat niet doen?
‘Tegelijkertijd zijn we er nog lang niet. De goede onderzoeksresultaten die er liggen komen voort uit kleine studies met zorgvuldig geselecteerde patiënten. Als je grotere studies gaat doen, of als sommige psychedelica straks worden geregistreerd als geneesmiddel, heb je patiënten met meerdere aandoeningen en een heel andere sociaal-culturele status.
‘Het zijn over het algemeen hoogopgeleide, witte mensen die meedoen aan dit soort onderzoeken, veel van hen hebben al ervaring met psychedelica en weten enigszins wat ze ervan kunnen verwachten. Deze groep is niet representatief voor de gemiddelde persoon met een depressie. Ook daarom mogen de verwachtingen getemperd worden: de onderzoeksresultaten blijven niet altijd zo goed.’
Wat ligt er wel aan stevig bewijs?
‘Het bewijs voor mdma-ondersteunende psychotherapie voor mensen met ernstige ptss is overduidelijk. Dat middel is ontegenzeggelijk een enorme winst voor mensen bij wie andere therapievormen niet helpen. Mdma maakt mensen milder, empathischer, dat maakt het bij uitstek geschikt. Het helpt patiënten terug te gaan naar trauma’s zonder die heftige angst te voelen.’
Hoe ziet psychedelische therapie er straks uit?
‘Nee, psychedelica zijn nadrukkelijk hulpmiddelen bij psychotherapie, ze helpen waar mensen bijvoorbeeld blokkades ervaren. Patiënten worden eerst voorbereid, ze leren hun therapeuten kennen en bespreken waarmee ze worstelen. De psychedelica zelf krijgen ze in een huiskamerachtige setting. Patiënten liggen tijdens zo’n sessie op bed of op een bank. Er staat muziek op en er zijn altijd twee therapeuten aanwezig die hen gerust kunnen stellen als het eng of ongemakkelijk wordt. Achteraf volgen nog een aantal gesprekken om de ervaring te verwerken. Dat is van groot belang: mensen doen soms belangrijke inzichten op, maar die moeten ze vervolgens een plek geven.’
Patiëntervaringen met psychedelica
‘Ik interview patiënten een paar weken nadat ze een middel hebben gebruikt. Het meeste onderzoek loopt nog, maar ik heb mijn onderzoek naar ketamine bij hardnekkige depressie afgerond. Het ging daarbij om patiënten die ketamine kregen in psychiatrische klinieken. Ze waren daar niet altijd goed op voorbereid en beleefden soms angstige momenten, hoorde ik tijdens de interviews. Die angst kan therapeutische waarde hebben, maar er moet er wel iemand zijn die je begeleidt, die bijvoorbeeld helpt onderzoeken waar dat gevoel vandaan komt. We hebben de zorg voor deze groep verbeterd.’
Deze zomer verscheen ook een opvallend onderzoek van u naar andere psychedelica-onderzoeken. Onderzoekers blijken slordig om te springen met het melden van bijwerkingen. In een onderzoek naar het tripmiddel ayahuasca stond bijvoorbeeld dat vier deelnemers een week in het ziekenhuis werden opgenomen, details over hun toestand of hoe die verband hield met de ayahuasca-therapie ontbraken.
‘Er stond ook niet of het überhaupt om mensen ging die ayahuasca gebruikt hadden, of dat ze uit de controlegroep kwamen. Dat vind ik slordig en ik denk dat dat slecht is voor de legitimiteit van dit onderzoek. Onderzoek naar psychedelica is lang taboe geweest. Er werd in de vorige eeuw veel onderzoek naar gedaan met veelbelovende resultaten, maar dat stopte volledig toen dit soort middelen eind jaren zestig werden verboden.
‘Ik denk dat er mogelijk nog onderzoekers zijn, en dat snap ik ergens wel, die denken: laten we de negatieve kanten van psychedelica niet benadrukken, straks ligt het onderzoek weer jarenlang stil. Uiteindelijk denk ik dat het verstandiger is zo open mogelijk te zijn, daar kun je alleen maar van leren.’
Ervaring in de behandeling
Als mdma wordt goedgekeurd in de VS zal het een paar jaar later in Europa worden goedgekeurd, is de verwachting. Zijn we daar klaar voor?
‘Er zijn al therapeuten die ervaring opdoen met deze behandeling omdat er een onderzoek loopt in ARQ Centrum ’45, een gespecialiseerde kliniek voor de zwaarste ptss-gevallen. Maar er zullen tegen die tijd ook andere centra nodig zijn die deze therapievorm willen aanbieden. Dat wordt een knelpunt, er zijn nog niet genoeg mensen om al die therapeuten te trainen en toezicht te houden. Dit is echt een totaal ander soort behandeling, patiënten kunnen heel onverwacht reageren.
‘Mede daarom zijn we nu als stichting Open samen met onder andere het UMCG en ARQ Centrum ’45 een consortium aan het oprichten. We willen bijvoorbeeld zorgen dat therapeuten getraind zijn en zorgverzekeraars op de hoogte zijn. Ook willen we meteen een grootschalig onderzoek opzetten waarmee we alle patiënten kunnen volgen. Het is een ambitieus plan, maar ik denk dat het onze beste optie is om psychedelica de komende jaren op een veilige manier een plek te geven in ons zorgsysteem.’
Bron "Kaya Bouma" Volkskrant